เครื่องจักสานภาคใต้

เครื่องจักสานภาคใต้

การทำเครื่องจักสานพื้นบ้านในแต่ละภาคของไทย มีปัจจัยหลายอย่างเป็นองค์ประกอบ กำหนดรูปแบบของเครื่องจักสาน โดยเฉพาะสภาพทางภูมิศาสตร์ และวิถีชีวิตของคนในท้องถิ่น ซึ่งเป็นองค์ประกอบสำคัญในการสร้างเครื่องจักสานพื้นบ้านภาคต่างๆ เครื่องจักสานพื้นบ้านของภาคใต้ก็เช่นเดียวกัน ลักษณะภูมิศาสตร์ของภาคใต้ ที่แตกต่างไปจากภาคอื่นๆ ส่งผลถึงการประกอบอาชีพ และการสร้างเครื่องมือเครื่องใช้ ประเภทเครื่องจักสานด้วย

ภาคใต้เป็นแหล่งที่มีวัตถุดิบที่นำมาใช้ในการทำเครื่องจักสานได้หลายชนิด เช่น ไม้ไผ่ หวาย กระจูด และย่านลิเภา บริเวณชายฝั่งตะวันออกของภาคใต้ ตั้งแต่จังหวัดประจวบคีรีขันธ์ลงไป เป็นแหล่งสำคัญของการผลิตเครื่องจักสานของภาคใต้ มีเครื่องจักสานหลายอย่าง ที่มีเอกลักษณ์เฉพาะตน ที่ต่างไปจากเครื่องจักสานอื่นๆ เช่น เครื่องจักสานย่านลิเภา ที่ทำกันมาก ในบริเวณจังหวัดนครศรีธรรมราช เครื่องจักสานกระจูดทำกันมาก ในหลายท้องถิ่น ในเขตจังหวัดพัทลุง สงขลา และปัตตานี นอกจากนี้ก็มีเครื่องจักสานไม้ไผ่ ที่ทำกันทั่วไปแทบทุกจังหวัด 

เครื่องจักสานพื้นบ้านของภาคใต้ โดยเฉพาะบริเวณชายฝั่งทะเลด้านตะวันออก ที่มีลักษณะพิเศษเฉพาะถิ่น ที่น่าสนใจมีหลายชนิด แต่มีเครื่องจักสานชนิดหนึ่ง ที่สร้างตามความต้องการในการใช้สอย ตามสังคมเกษตรกรรมของชาวใต้ ที่มีความสวยงาม มีลวดลายที่ประณีต และเอื้ออำนวยต่อประโยชน์ใช้สอยเป็นอย่างดี ทั้งยังสัมพันธ์กับความเชื่อถือของชาวใต้อย่างน่าสนใจยิ่ง คือ กระด้ง ซึ่งชาวใต้เรียกว่า "ด้ง" 

กระด้ง หรือ ด้ง ที่นิยมใช้กันอยู่ในภาคใต้ มี ๒ อย่าง คือ กระด้งฝัดข้าว และกระด้งมอน กระด้งทั้งสองชนิดนี้ สานด้วยไม้ไผ่และหวาย สำหรับใช้งานเกษตรกรรม โดยเฉพาะการทำไร่ ทำนา กระด้งปักษ์ใต้ทั้งสองชนิด เป็นกระด้งที่มีลักษณะเฉพาะ ที่ต่างไปจากกระด้งภาคอื่นอย่างเห็นได้ชัด ทั้งด้านรูปแบบ และลวดลาย 

ด้านรูปแบบของกระด้งฝัดภาคใต้ ต่างไปจากกระด้งทั่วๆ ไป คือ จะมีรูปกลมรีคล้ายรูปหัวใจ ส่วนป้านจะกลมมน ส่วนแหลมจะรีเล็กน้อย และการทำกระด้งให้มีลักษณะรี แทนที่จะกลม ก็เพื่อความสะดวกในการร่อน ฝัด และเทข้าวออก แสดงให้เห็นการสร้างรูปแบบ ที่สอดคล้องกับประโยชน์ใช้สอยอย่างแยบยล 

กระด้งฝัดข้าวของภาคใต้มี ๒ ชนิดคือ "กระด้งลายขอ" และ "กระด้งบองหยอง"

กระด้งลายขอ เป็นกระด้งฝัดข้าว ที่มีรูปแบบ และลายสาน ที่ถือว่า เป็นเครื่องจักสานชั้นเยี่ยม ที่ออกแบบรูปร่าง และลวดลายประณีต ประสานกับการใช้สอยได้เป็นอย่างดี และมีคุณค่าทางความงามด้วย กระด้งลายขอนิยมสานด้วยตอกไม้ไผ่สีสุก เพราะเป็นไม้ไผ่ที่มีเนื้อแข็งและเหนียว กระด้งลายขอมีลักษณะพิเศษอยู่ที่ตอก ซึ่งจะปล่อยข้อปล้องไม้ไผ่ด้านที่เป็นผิวไว้ โดยไม่ได้ตัดออก ตอกด้านนี้ จึงมีลักษณะเป็นขออยู่ตามปล้อง ซึ่งเป็นที่มาของการเรียกว่า "กระด้งลายขอ" ตอกที่จะเว้นข้อไว้เป็นขอนี้ เส้นหนึ่งจะมีข้อเหลือไว้เพียงข้อเดียว เวลาสานผู้สานจะต้องสานวางจังหวะของตอกพิเศษ ที่มีข้อเหลือไว้แต่ละเส้น ให้อยู่กึ่งกลางของกระด้ง และเรียงสลับฟันปลา การเหลือข้อไว้บนตอก เพื่อให้เกิดเป็นลายขอบนกึ่งกลางกระด้งนี้ มิได้ทำขึ้น เพื่อความสวยงามแต่อย่างเดียว หากแต่ต้องการให้เกิดประโยชน์ในการฝัดข้าวได้ดีด้วย กระด้งลายขอนี้จะใช้ฝัดข้าวเปลือก ที่ผ่านการซ้อมด้วยมือ หรือสีด้วยเครื่องสีข้าวพื้นบ้านมาแล้ว แต่ยังมีเปลือกข้าวที่เรียกว่า ขี้ลีบและกาก ปะปนอยู่ จะต้องนำมาฝัดด้วยกระด้งลายขอ ลายขอที่เกิดจากการเว้นข้อไว้บนผิวไม้ไผ่ตามธรรมชาตินี้ จะช่วยให้กากข้าวขี้ลีบ และสิ่งที่ไม่ต้องการสะดุดกับขอของตอกที่พื้นกระด้ง ลอยตัวขึ้นบนผิวกระด้ง และจะรวมกันอยู่ตามร่อง ระหว่างขอตรงกลางกระด้ง จึงฝัดหรือเก็บออกได้ง่าย

นอกเหนือไปจากรูปแบบ และโครงสร้างของกระด้งลายขอ ที่มีลักษณะเฉพาะ ที่สนองความต้องการ ในการใช้สอยได้ดีแล้ว ขั้นตอน และแบบอย่างของลวดลาย ในการสานกระด้งชนิดนี้ ยังมีแบบอย่าง ที่มีลักษณะเฉพาะถิ่น ที่สืบต่อกันมาแต่โบราณ ตั้งแต่หลักการสาน ที่คิดเป็นสูตรด้วยคำ ที่คล้องจองไว้ว่า "ยกสองข่มห้า เรียกว่า ลายบ้าเอย" ที่เรียกว่า "ลายบ้า" คงเป็นเพราะว่า การสานกระด้งชนิดนี้ สานยากนั่นเอง ผู้สานจะต้องเป็นช่างฝีมือดี เมื่อสานเสร็จแล้ว แนวทางของเส้นตอก จะต้องเป็นแนวมีระเบียบ และลายของปล้องข้อ จะเรียงกันได้จังหวะงดงามอยู่ตามด้านหน้ากระด้ง ส่วนด้านหลังจะเป็นแนวร่องตอก ซึ่งเรียกว่า "ดี" กระด้งลายขอนี้ ส่วนมากจะมีขนาดไม่ใหญ่นัก และนิยมเรียก แนวดีแทนขนาด เช่น กระด้งขนาด ๗ ดี หรือ ๙ ดี เป็นต้น กระด้งที่นิยมใช้กัน เป็นกระด้งที่มีลายขอถี่หรือละเอียดมากกว่ากระด้ง ที่มีลายขอห่างๆ กัน 

กระด้งฝัดข้าวอีกอย่างหนึ่งที่ถือว่า เป็นกระด้งที่มีลักษณะเฉพาะของภาคใต้ คือ "กระด้งลายบองหยอง" กระด้งชนิดนี้สานง่ายกว่ากระด้งลายขอ การสานกระด้งลายบองหยองใช้ตอกไม้ไผ่เช่นเดียวกับกระด้งลายขอ แต่ใช้ตอกเส้นใหญ่กว่า และไม่มีข้อปล้อง เป็นตอกเรียบๆ ธรรมดา ผิวหน้ากระด้งจึงเป็นลายเรียบๆ กระด้งชนิดนี้ใช้ฝัดข้าว และเมล็ดพืชพันธุ์ต่างๆ เช่นเดียวกัน 

นอกจากกระด้งทั้งสองชนิดดังกล่าวแล้ว ยังมีกระด้งอีกชนิดหนึ่งเรียกว่า "กระด้งมอน" คำว่า "มอน" เป็นภาษาปักษ์ใต้ หมายถึง กระด้งกลม ขนาดใหญ่กว่ากระด้งฝัดข้าวเท่าหนึ่ง ใช้ตากพืชพันธุ์ธัญญาหารต่างๆ เพราะเป็นกระด้งขนาดใหญ่ มีเนื้อที่มากกว่ากระด้งทั่วๆ ไป

ลักษณะของกระด้งชนิดต่างๆ ดังกล่าวแล้ว จะเห็นว่า กระด้งของภาคใต้ เป็นเครื่องจักสาน ที่มีลักษณะเฉพาะถิ่นโดดเด่นชนิดหนึ่ง นอกจากนี้ กระด้งของภาคใต้ เกี่ยวเนื่องกับคติความเชื่อของชาวใต้ ที่ยึดถือสืบต่อกันมาแต่โบราณด้วย เช่น ห้ามนำกระด้งขึ้นไปบนยุ้งข้าว เพราะจะทำให้ขวัญข้าว หรือแม่โพสพ หรือเทพธิดาแห่งข้าว ไม่พอใจ แล้วหนีไป ไม่คุ้มครองเป็นมิ่งขวัญ ทำให้การทำนาไม่ได้ผลดีเท่าที่ควร ความเชื่อนี้แม้จะหาเหตุผลไม่ได้ว่า ทำไมแม่โพสพจึงไม่ชอบกระด้ง แต่ก็เป็นความเชื่อ ที่เชื่อถือสืบต่อกันมาแต่โบราณ ความเชื่อที่เกี่ยวกับกระด้งอีกอย่างหนึ่งคือ จะต้องเก็บรักษากระด้งไว้ให้ดี ถือว่ากระด้งเป็นของสำคัญต้องเก็บไว้ในที่สูง เช่น ตามชายคา หรือเหนือเตาไฟในครัว เพื่อให้ควันไฟช่วยรักษาเนื้อไม้ ไม่ให้มอดหรือแมลงกัดกิน และช่วยให้เส้นตอกแน่น มีสีดำอมแดง ดูสวยงามอยู่เสมอ การที่ชาวบ้านเก็บรักษากระด้งไว้ในที่สูง ไม่ให้เด็กนำไปเล่นนั้น อาจจะมาจากความเชื่อที่ว่า แม่โพสพ เป็นผู้มีพระคุณ ให้ข้าวเลี้ยงชีวิตมนุษย์ จึงควรเก็บรักษากระด้งฝัดข้าวไว้ให้ดี การเก็บรักษากระด้งนี้ นอกจากจะใช้ควันไฟจากการหุงหาอาหารช่วยเคลือบผิวแล้ว บางครั้งจะทำด้วยน้ำมันยาง ทาขี้ชันผสมรำข้าว ซึ่งจะช่วยให้ใช้ได้นาน 

ถ้าพิจารณาจากความเชื่อนี้แล้ว จะเห็นว่า เป็นอุบายของคนโบราณ ที่จะรักษากระด้งไว้ให้คงทน ใช้งานได้นาน เพราะกระด้งสานยาก จะต้องใช้ความละเอียดประณีตมาก การสานกระด้งลายขอ และกระด้งชนิดอื่นๆ ของภาคใต้ ยังมีสานกันอยู่บริเวณพื้นที่ราบที่มีการทำไร่ ทำนา ได้แก่ บริเวณจังหวัดสุราษฎร์ธานี จังหวัดนครศรีธรรมราช โดยเฉพาะจังหวัดนครศรีธรรมราช ยังมีช่างสานกระด้งลายขอฝีมือดีอยู่บ้าง แต่ไม่มากนัก เพราะการสานกระด้งลายขอ ต้องใช้ความพยายาม และต้องมีความละเอียดประณีต ใช้เวลามาก 

อย่างไรก็ตาม กระด้งลายขอ กระด้งลายบองหยอง และกระด้งมอน ของภาคใต้ เป็นเครื่องจักสานที่มีเอกลักษณ์เฉพาะถิ่นชัดเจนอย่างหนึ่งของภาคใต้ 

นอกเหนือไปจากสภาพทางภูมิศาสตร์ สภาพการดำรงชีวิต ความเชื่อ ขนบประเพณี และศาสนา ที่เป็นองค์ประกอบสำคัญที่ทำให้เกิดการสร้างเครื่องจักสานแล้ว วัตถุดิบท้องถิ่นยังเป็นปัจจัยสำคัญ ที่ช่วยให้เครื่องจักสานมีเอกลักษณ์เฉพาะถิ่น ที่ต่างไปจากภาคอื่นๆ ด้วย วัตถุดิบพื้นบ้านที่ใช้ทำเครื่องจักสานภาคใต้มีหลายชนิด เช่น ไม้ไผ่ หวาย ย่านลิเภา กระจูด ใบลำเจียก เตย ใบตาล และคล้า เป็นต้น 

เครื่องจักสานพื้นบ้านภาคใต้ยังมีอีกหลาย ชนิด หากแบ่งออกตามวัตถุดิบที่นำมาใช้สาน จะแบ่งออกเป็นประเภทต่างๆ ได้ดังนี้ 

เครื่องจักสานที่ทำด้วยหวาย และไม้ไผ่ 

มีหลายชนิด ตั้งแต่เครื่องมือดักและจับสัตว์น้ำไปจนถึงเครื่องใช้ในครัวเรือน ได้แก่ กระเชอ จง โคล่ โต๊ระ สีหล้า (หรือสี้ละ) เครื่องสีข้าว เซงเลง ข้อง โพง นาง ไซ นั่งได้ นอนได้ และข้องดักปลาไหล เป็นต้น 

เครื่องจักสานที่ทำจากกระจูด ใบลำเจียก หรือปาหนัน เตย ใบตาล 

ซึ่งนำมาทำเครื่องจักสานประเภทภาชนะและเสื่อ มีทำกันในหลายท้องถิ่น

นอกจากนี้ ยังมีเครื่องจักสานบางชนิด ที่ทำด้วยวัตถุดิบ ที่มีอยู่เฉพาะบางท้องถิ่นเท่านั้น ได้แก่ เครื่องจักสานที่ทำจากต้นคล้า ใบจาก กาบหลาวโอน ย่านลิเภา เป็นต้น 

เครื่องจักสานชนิดต่างๆ ของภาคใต้ดังกล่าวแล้ว จะเห็นว่า บางชนิดเป็นเครื่องจักสาน ที่มีประโยชน์ในการใช้สอย เช่นเดียวกับเครื่องจักสานภาคอื่น แต่มีรูปแบบ ลวดลาย และใช้วัตถุดิบที่แตกต่างไปจากเครื่องจักสานภาคอื่นๆ มีลักษณะเฉพาะถิ่น ที่เป็นเอกลักษณ์ของตนเอง